به نام خدا 

با سلام خدمت شما دوستان؛

یکی از وسایلی که امروزه‏‏ بعضی از مردم از آن استفاده می کنند، ماهواره ( ریسیور و دیش) است، ولی مسئله اینجاست که آیا ما تا به حال برای داشتن و استفاده کردن از این وسیله، حکم شرعی و نظر مرجع تقلید خود را پرسیده ایم؟ و یا اینکه مسئله را اینگونه توجیه کرده ایم که چون همه دارند ما نیز می توانیم داشته باشیم، خوب حالا اگر به فکر این افتاده اید که نظر مرجع تقلید خود را در خصوص داشتن این وسیله بدانید، لطفا تا آخر پست با ما همراه باشید.

استفتائات مراجع تقلید در مورد ماهواره:

نظر مراجع تقلید در مورد داشتن و استفاده از ماهواره متفاوت است، که من آن را به سه قسمت تقسیم کرده ام:

1- مراجع تقلیدی که داشتن ماهواره را جایز نمی دانند:

- آیت الله بهجت¹- آیت الله مکارم شیرازی²- آیت الله نوری همدانی³

2- بعضی از مراجع تقلید داشتن آن را در صورتی که مفسده ای نداشته باشد، جایز می دانند:

آیت الله سیستانی⁴- آیت الله وحید خراسانی⁵- آیت الله صافی گلپایگانی⁶

3- و مراجعی که، داشتن آن را در صورت نداشتن مفسده جایز می دانند، ولی مشروط به اینکه قانونی در مورد آن وجود داشته باشد، رعایت قانون را واجب می دانند:

آیت الله فاضل لنکرانی⁷ آیت الله خامنه ای⁸- آیت الله میرزا جواد تبریزی⁹  

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پی نوشت:

1- آیت الله بهجت:

کتاب جامع المسائل- آنتن ماهواره:

سوال 692- آیا آنتن ماهواره جزو آلات لهو است؟ خرید و فروش و استفاده از آن، چه حکمى دارد؟

جواب: با وجود فساد، استفاده از آن و خرید و فروش آن جایز نیست.

2- آیت الله مکارم شیرازی:

کتاب استفتائات- جلد اول- فصل 16- سؤال 616 ـ خرید و نصب آنتن هاى ماهواره اى در منازل چه حکمى دارد؟

جواب: آوردن این گونه وسایل در منازل که غالباً موجب فساد است جایز نیست و خرید و فروش آن حرام است.  

3- آیت الله نوری همدانی:

سوال 453 - نگاه کردن و گوش کردن به برنامه های ماهواره چه صورت دارد ؟

جواب: در صورتی که موجب انحراف فکری و اخلاقی نباشد جائز است .  

4- آیت الله سیستانی:

سوال: در مورد خرید و فروش ماهواره کمی توضیح دهید؟

پاسخ: معظم له نگهداری آن را به کسی که برخودش و یا برخی اعضاء خانواده اش مطمئن نیست که استفاده حرام از آن نبرد اجازه نمی دهد.

کتاب استفتائات-خرید و فروش-خ

سوال: با توجه به این که برنامه های ماهواره شامل برنامه های مفید وعلمی نیز هست، نظر حضرتعالی در رابطه با استفاده از ماهواره چیست؟

پاسخ: استفاده از برنامه های مباح آن اشکال ندارد.

کتاب استفتائات-ماهواره-م  

5- آیت الله وحید خراسانی:

سوال 486 - آیا استفاده از آنتن ماهواره برای مقاصد مباح و شرعی چه حکمی دارد؟ (با توجه به اینکه اینجانب یک محقق هستم و درباره مسیحیت و یهودیت تحقیق می‌کنم)

جواب: در فرض سؤال در صورتی که خوف انحراف عقیده یا سستی در مسائل شرعی نباشد و یا ارتکاب حرام برای دیگران نیز پیش نباید، اشکالی ندارد.

(استفتاء/13188) (منهاج 3/م 8)

به نام خدا 

با سلام خدمت شما دوستان؛ 

یکی از وسایلی که امروزه‏‏ بعضی از مردم از آن استفاده می کنند، ماهواره ( ریسیور و دیش) است، ولی مسئله اینجاست که آیا ما تا به حال برای داشتن و استفاده کردن از این وسیله، حکم شرعی و نظر مرجع تقلید خود را پرسیده ایم؟ و یا اینکه مسئله را اینگونه توجیه کرده ایم که چون همه دارند ما نیز می توانیم داشته باشیم، خوب حالا اگر به فکر این افتاده اید که نظر مرجع تقلید خود را در خصوص داشتن این وسیله بدانید، لطفا تا آخر پست با ما همراه باشید.

استفتائات مراجع تقلید در مورد ماهواره

6- آیت الله صافی گلپایگانی:

سوال- آیا خرید و استفاده از ماهواره جایز است؟

جواب: استفاده مشروع و مفید از آن اشکال ندارد ولی اگر معرض استفاده نامشروع و فساد اخلاق باشد جایز نیست. در این زمان که شرایط خاص رسانه ها و وسائل ارتباطی، صیانت اخلاقی و هویت اسلامی جامعه مخصوصاً نسل جوان را تهدید می کند همگان مخصوصاً بزرگان خانواده و عائله باید مراقبت نمایند که بستگان آنها به این خطر که از خطر اعتیاد زیان بارتر است مبتلا نشوند و حیات اخلاقی آنها محفوظ بماند.

استفتاء از سایت آیت الله صافی گلپایگانی

7- آیت الله فاضل لنکرانی:

کتاب استفتائات- جلد اول- سؤال 1001 :آیا خرید و نصب آنتن هاى ماهواره اى در منازل جایز است؟ و ثانیاً استفاده افراد از برنامه ها چگونه است؟ و ثالثاً آیا منع کودکان از دیدن برنامه ها، مجوّز تهیه و نصب آنتن و استفاده بزرگترها (پدر و مادر) مى باشد یا خیر؟

جواب: اولا، با توجه به آنچه مطّلعین اظهار مى دارند برنامه هاى ماهواره اکثراً موجب شیوع فحشا و منکر مخصوصاً در رابطه با نسل جوان مى باشد. لذا خرید و نصب آنتن هاى ماهواره اى جایز نیست.

ثانیاً، صرف استفاده از برنامه ها، اگر خارج از برنامه هاى فوق الذکر باشد و موجب انحراف اخلاقى و یا اعتقادى و غیره نباشد، مانعى ندارد.

ثالثاً، اگر استفاده بزرگترها در همان محدوده اى باشد که در جواب دوم ذکر شد، مانعى ندارد. ولى در عین حال عدم جواز خرید و نصب به قوّت خود باقى است.

استفتاء: بسمه تعالی

سلام علیکم

1- استفاده از شبکه قران هرچند ازطریق ماهواره باشد و برنامه های متبذل و مستهجن نداشته باشد اشکال ندارد.

2- هر وسیله ای که دارای دو نوع استفاده حلال و حرام باشد ،خرید و فروش و نگهداری آن برای استفاده در امور حرام، حرام است و برای استفاده‏های حلال جائز است،

دستگاه آنتن ماهواره‏ای نیز از این جهت که هم برنامه‏های حلال دارد و هم برنامه‏های حرام، حکم آلات مشترک را دارد، و اگر کسی به قصد استفاده حرام آن را خریداری و نگهداری کند خرید وفروش آن به این قصد و هم چنین نگهداری آن حرام است . اما اگر کسی به قصد استفاده حلال آن را خریداری و نگهداری کند، خرید و فروش آن و استفاده از آن حلال می باشد.

ولکن از آنجا که داشتن ماهواره برای کسی که آن را در اختیار دارد، زمینه دریافت برنامه‏های حرام را کاملاً فراهم می‏کند و گاهی نگهداری آن مفاسد دیگری را نیز دربردارد، خرید و نگهداری آن جائز نیست، مگر برای کسی که به خودش مطمئن است که استفاده از (برنامه‏های حرام) نمی‏کند و بر تهیه و نگهداری آن در خانه‏اش مفسده‏ای هم مترتب نمی‏شود، لکن اگر قانونی در این مورد وجود داشته باشد، باید مراعات گردد.

8- آیت الله خامنه ای:

کتاب استفتائات، سوال 1213- آیا خرید و نگهدارى و استفاده از دستگاه گیرنده برنامه هاى تلویزیونى از ماهواره جایز است؟ و اگر دستگاه گیرنده مجانى به دست انسان برسد چه حکمى دارد؟

 جواب: دستگاه آنتن ماهواره اى از این جهت که صرفا وسیله اى براى دریافت برنامه هاى تلویزیونى است که هم برنامه هاى حلال دارد و هم برنامه هاى حرام ، حکم آلات مشترک را دارد . لذا خرید و فروش و نگهدارى آن براى استفاده در امور حرام، حرام است و براى استفاده هاى حلال جایز است. ولى چون این وسیله براى کسى که آن را در اختیار دارد زمینه دریافت برنامه هاى حرام را کاملا فراهم مى کند و گاهى نگهدارى آن مفاسد دیگرى را نیز در بر دارد، خرید و نگهدارى آن جایز نیست مگر براى کسى که به خودش مطمئن است که استفاده حرام از آن نمى کند و بر تهیه و نگهدارى آن در خانه اش مفسده اى هم مترتّب نمى شود . لکن اگر قانونى در این مورد وجود داشته باشد باید مراعات گردد.

9- آیت الله میرزا جواد تبریزی:

کتاب استفتائات سئوال 1211 ـ آیا آنتن ماهواره جزو آلات لهو است ؟ خرید و فروش آن، چگونه است ؟

جواب: بسمه تعالى بر طبق مقررات نظام باید عمل شود , واللّه العالم .

سئوال 1624 ـ نگاه کردن به برنامه هاى ماهواره چه حکمى دارد ؟

جواب: بسمه تعالى چنانچه نگاه کردن آنها موجب تهیج شهوت بر حرام و ترویج فساد در خانواده باشد جایز نیست و در غیر این صورت بایدمراعات مقررات و قوانین شود، واللّه العالم .

حکم قانون در مورد ماهواره:

بر اساس ‌قانون ممنوعیت بکارگیری تجهیزات دریافت از ماهواره مصوب 1373/11/23 مجلس شورای اسلامی، توزیع و استفاده از تجهیزات دریافت از ماهواره جز در مواردی که قانون تعیین کرده است ممنوع می‌باشد. و وزارت کشور موظف است با استفاده از نیروهای انتظامی و یا نیروی مقاومت بسیج در اسرع وقت نسبت به جمع‌آوری تجهیزات دریافت‌از ماهواره اقدام نماید 

حکم ماهواره

نظر مراجع بزرگوار تقلید را درباره مشاهده برنامه‏ هاى ماهواره بیان کنید؟

آیت اللّه خامنه‏ اى و آیت اللّه مکارم: استفاده از برنامه ‏هاى مفید و مشروع (مانند برنامه ‏هاى علمى و قرآنى) هر چند فى نفسه مانعى ندارد؛ ولى با توجه به اینکه برنامه‏ هایى که از طریق این دستگاه پخش مى ‏شود غالباً در بردارنده آموزش افکار گمراه کننده و تحریف حقایق و برنامه ‏هاى لهو و فساد هستند، استفاده از ماهواره جایز نیست.آیت اللّه خامنه‏ اى، اجوبة، س 1183 و 1215؛ آیت اللّه مکارم، استفتاءات، ج 1، س 1609 و 829.

آیت‏ اللّه بهجت و آیت‏ اللّه صافى: استفاده از برنامه‏ هاى مشتمل بر فساد و مخرّب جایز نیست.آیت اللّه صافى، جامع الاحکام، ج 1، 976؛ دفتر آیت‏اللّه بهجت.

آیت اللّه تبریزى: چنانچه نگاه کردن آنها باعث تهییج شهوت بر حرام یا ترویج فساد در جامعه باشد، جایز نیست و در غیر این صورت باید مراعات مقررات و قوانین شود.آیت اللّه تبریزى، استفتاءات، س 1605.

آیت اللّه فاضل: استفاده از برنامه‏ هاى مفید و مشروع آن اشکال ندارد؛ ولى مشاهده برنامه‏ هاى مشتمل بر فساد و مخرّب جایز نیست و اگر در این زمینه مقرراتى وجود دارد، باید رعایت شود.دفتر آیت اللّه فاضل.

آیت اللّه سیستانى: استفاده از ماهواره اگر مفسده نداشته باشد، جایز است و دیدن فیلم‏هاى مستهجن جایز نیست و تهیه آن در صورتى که اطمینان پیدا شود دیگران از آن استفاده بدى نمى ‏کنند، اشکال نداردآیت اللّه سیستانى، سایت، س 2.. (احکام نگاه و پوشش، سید مجتبی حسینی،

بررسی نقش ماهواره در جنگ های نرم مدرن

ماهواره[1] به عنوان رسانه ای نوین چه نقشی در مدرن شدن و با به تعبیری « نرم تر کردن » جنگ های نرم دارد؟ در این مقاله، ضمن ارایه تعریف جنگ نرم[2]، انواع آن از جمله «جنگ رسانه ای» ، «جنگ ماهواره ای» و به تعبیری «جنگ دیش ها » به مقایسه جنگ سخت و نرم و تفاوت های این دو جنگ پرداخته می شود.

در ادامه، با اشاره کوتاه به تاریخچه به وجود آمدن ماهواره ها، مناقشه های بین غرب و شرق در اجلاس جامعه بین المللی راجع به حقوق پخش مستقیم ماهواره ای، خصوصیات ماهواره و ابعاد مثبت و منفی استفاده رسانه ای از این وسیله ، کاربرد آن در جنگ های سخت و نرم و تفاوت این کاربرد تبیین می شود.سپس، شیوه های متنوع کاربرد ماهواره به عنوان یکی از ابزارهای مدرن و اصلی جنگ نرم و جنگ رسانه ای بررسی می شود.

در نهایت این نتیجه به دست می آید که ماهواره ها با ویژگی های منحصر به فرد خود در تغییر جبهه جنگ سخت از مرزهای زمینی کشورها بر صفحات تلویزیون و تغییر بازیگران اصلی آن از سیاستمداران به خبرنگاران، فیلمسازان، کارشناسان فناوری های اطلاعاتی – مخابراتی و مفسران خبر نقشی اساسی دارد و ضمن مرزبندی و بارزتر کردن تفاوت های مطرح شده بین جنگ نرم و سخت باعث نرم شدن هر چه بیشتر جنگ ها و کوتاه شدن یا از بین رفتن جنگ سخت می شود.

کلید واژه : جنگ نرم ، ماهواره، رسانه، جنگ سخت ، وسایل ارتباط جمعی

مقدمه :

در حال حاضر و در قرن کنونی، با توجه به رخدادها و دگرگونی های سیاسی و اجتماعی پیش آمده در نقاط مختلف جهان با استفاده از شیوه تهدید نرم[3] که یکی از انواع آن جنگ نرم است،کمتر صاحب نظری درباره نقش و تاثیر وسایل ارتباط جمعی در این تحولات تردید دارد.

همچنین پژوهش های علمی نیز بر این نکته تاکید دارند که با گسترش فناوری های نوین ارتباطی، قرن بیست و یکم به ندرت شاهد جنگ سخت خواهد بود و با توجه به مزایای جنگ نرم، کشورها و دولت ها برای پیگیری اهداف و منافع خود در قالب های تازه به جنگ نرم و کاربرد حرفه ای رسانه ها رو آورده اند.

در میان این وسایل ارتباطی، ماهواره ها و کانال های رادیویی و تلویزیونی متنوع آنها از اهمیت ویژه ای برخوردارند.هر چند به نظر نمی رسد که ماهواره نسبت به دیگر رسانه ها، یک وسیله ارتباطی جدید باشد اما این پدیده خصوصیت ویژه ای دارد که آن را از سایر وسایل ارتباط جمعی جدا می سازد و آن پوشش جغرافیایی است.

زمانی که جامعه بین المللی پس از اولین کنفرانس صلح لاهه در سال 1899 میلادی در اندیشه تنظیم قواعد و مقررات ناظر بر جنگ های سخت، وارد قرن بیستم شد، شاید کسی فکر نمی کرد که در اواخر همین قرن و اوایل قرن بیست ویکم، جنگ نرم به عنوان چالش و دغدغه ای برای کشورها مطرح شده و مسائل مربوط به پخش اطلاعات بوسیله ماهواره ها، بمباران های نظامی را تحت شعاع خود قرار داده باشد.

امروزه ارتباطات ماهواره ای جهانی و منطقه ای رشدی چشمگیر یافته، و بر محدوده گسترده ای از فعالیت ها، از ارتباطات تلفنی گرفته تا هواشناسی، ناوبری و سنجش از راه دور سایه افکنده است.اما آنچه بیش از همه مورد توجه قرار گرفته است، ماهواره هایی هستند که برنامه های تلویزیونی را در سطح بین المللی پخش می کنند، و هر روز بر تعداد، سطح پوشش و کیفیت برنامه های ارسالی آنها افزوده می شود.

در واقع ، با پیشرفت هایی که در تسخیر فضای ماورای جو و استقرار ماهواره ها در گرداگرد زمین صورت گرفته است، به تدریج بشر خود را در محاصره تمام عیار امواجی ملاحظه کرد که بی توجه به تقسیم بندی های سیاسی به هر نقطه نفوذ می کنند و حاکمیت ملی را به هیچ می گیرند. (مقدمه،1381 ) به طوری که در حال حاضر هیچ ملتی را نمی توان در جهان پیدا کرد که تحت پوشش امواج ماهواره و برنامه های آن قرار نگرفته باشد.

در این جستار ، ابتدا به چند تئوری علمی در مورد پیشرفت و تحول رسانه ها در قرن های متمادی- از زبان شفاهی گرفته تا وسایل نوشتاری(کتاب و مطبوعات ) و سپس رادیو و تلویزیون و هم اکنون ماهواره و اینترنت – و تاثیر وسایل ارتباط جمعی اشاره می شود. در ادامه جنگ نرم و جنگ نرم ماهواره ای تعریف می شوند.و بر این نکته تاکید می گردد که دامنه تعاریف جنگ نرم و حدود آن مشخص نیست.سپس، جنگ سخت و جنگ نرم از لحاظ ابزار جنگی، میزان تلفات جانی و انسانی، بازیگران این دو سبک جنگی، هزینه های هر کدام، محدودیت های زمانی و مکانی و شیوه جنگیدن در این دو نوع جنگ با هم مقایسه می شوند.

همچنین، تاریخچه ماهواره و مناقشه های حقوقی در عرصه های بین المللی از زمان اختراع این وسیله تا زمان کنونی بررسی می شود.زیرا این بررسی برای شناخت چیستی و توضیح اهداف و نقش ماهواره در جنگ نرم ضرورت دارد.

مقاله در ادامه به تشریح کاربرد ماهواره به عنوان یکی از ابزارهای اصلی جنگ نرم و بهره برداری چند منظوره و ابعاد مثبت و منفی آن می پردازد.بر این اساس نمونه هایی از جنگ نرم علیه کشور ایران، به طور اجمالی، ذکر می شود. در نهایت می توان چنین گفت که ماهواره به عنوان یکی از وسایل ارتباط جمعی، در کنار دیگر رسانه ها، در نرم شدن جنگ های روانی و نرم سنتی موثر بوده است. به قول گیدنز، در دنیای مدرنیته در نظر داشتن جهان بدون جنگ (سخت )، بی گمان تخیلی است ، ولی به هیچ روی یکسره دور از واقع بینی نیز نیست.(202:1387 )

چارچوب نظری :

الف ) نظریه های تحول تاریخی وسایل ارتباط جمعی :

در این مجموعه نظریه ها، تکنولوژی و ابزارهای ارتباطی منشا تغییرات است و عمده این نظریه ها نسبت به تحولات تاریخی نگاهی مثبت دارند و جبر تکنولوژیک را موجب سعادتمندی و افزایش دانش بشر تلقی می کنند.مهمترین نظریه در بین این نظریات، مربوط به «مارشال مک لوهان» است که تحول رسانه ها و ارتباطات از ازشکل ابتدایی و شفاهی آنها را تا قرن اخیر که به شکل ماهواره و دیگر وسایل ارتباطی نوین گسترش پیدا کرده اند، مورد بحث قرار داده است.

«مک لوهان» در اوایل دهه 1960 «نظریه تحول تاریخی» بر مبنای ارتباطات را طرح کرد. عامل تحول از دیدگاه مک لوهان نظامها و شیوه های ارتباطی است.به نظر وی، « وسیله همان پیام است» . یعنی صورت بر محتوا رجحان و برتری دارد.

تقسیم بندی دوران تمدن بشر به سه عصر « تمدن شفاهی» ، «تمدن مبتنی برچاپ» و «تمدن مبتنی بر رسانه های الکترونیک» کار اوست. او اساساً تمدن را امتداد حواس و رسانه ها را گسترش یافته حواس بشر می داند.

مک لوهان نسبت به تحولات تکنولوژیک رسانه ها دید کاملا خوش بینانه ای دارد و امیدوار است که با پیشرفت های فنی بشر به یک جامعه آرمانی دست پیدا کند که در آن همگان همه چیز را بدانند.تحقق این امر از نظر او با رسانه های جمعی خواهد بود. او می گوید اگر «ارشمیدس نقطه» اتکایی می خواست تا جهان را جابجا کند، من رسانه ها را می خواهم تا جوامع را دگرگون کنم. با این طرز تلقی مک لوهان به نوعی حرکت فراگیر اعتقاد دارد که در آن همه انسانها تحت تاثیر هم قرار دارند و رسانه ها به صورت توده های نامرئی همه وجوه زندگی بشر اعم از اقتصاد سیاست و مسائل روزمره را در بر می گیرد.

ب ) نظریات مربوط به شیوه ها و محتوای وسایل ارتباط جمعی :

     این نظریات بر محتوا و شیوه های تولید متن و بیان و تاثیر آن بر افکار عمومی تاکید دارند. و محتوا را از خود وسیله ارتباطی مهمتر می دانند.

     این نظریات در قلمرو علوم سیاسی در فاصله دو جنگ جهانی به ویژه با مطرح شدن تبلیغات سیاسی مورد توجه قرار گرفت. توجه صاحب نظران سیاسی به مقوله تبلیغات زمانی شدت گرفت که تبلیغات نازیستی با طراحی دکتر «گوبلز» در زمان قدرت گرفتن هیتلر گسترش یافت. اساس این تبلیغات در القا فکر و دست کاری افکار عمومی متکی بود و اصولی مثل بزرگنمایی، برانگیختگی، تکرار، تکیه بر نفرت و عشق، تکیه بر جوانان، سرایت روانی، نامشخص کردن هدف با قرار دادن در پس زمینه ها و تاکید بر رادیو و سینما توانست شکل خاصی از تبلیغات القایی را به منصه ظهور برساند.

ج) نظریات مربوط به اثرهای ارتباط جمعی :

دنیس مک کوایل[4]در کتاب درآمدی بر نظریه ارتباط جمعی با استعانت از دیگر اندیشمندان (نظیر جی . بلومر و کری) یک دسته بندی از نظریه ها و دیدگاه های مربوط به تاثیر وسایل ارتباط جمعی ارائه کرد که در یک بستر تاریخی قابل طرح است.در دیدگاه اول که از آغاز سده بیستم تا اواخر دهه 1930 به طول انجامید و به دیدگاه تزریقی شهرت دارد ، وسایل ارتباط جمعی بسیار قدرتمند و با نفوذ تلقی می شدند و این باور وجود داشت که هر جا رسانه ها رشد کنند، دارای قدرت قابل ملاحظه ای برای شکل دادن عقاید و باورها و ترویج رفتارهایی کمابیش مطابق میل کنترل کنندگان وسایل ارتباط جمعی خواهند بود.(1382 : 355)

دیدگاه دوم که ناقد دیدگاه نخست بود و از اواخر دهه 30 تا اوایل دهه 60 ادامه یافت و به دیدگاه انتشار اطلاعات[5] معروف است ، بر تاثیر محدود وسایل ارتباط جمعی تاکید داشت.براساس این رویکرد ، وسایل ارتباط جمعی تاثیری محدود دارند و قادر نیستند نگرش ها و باورها تغییر دهند ، بلکه فقط می توانند گونه های مختلف اطلاعات را ارسال کنند و باورهای موجود را تقویت نمایند.با ورود به دهه 1960 ، به تدریج دیدگاه انتشار اطلاعات رو به افول نهاد و مجدداً توجه به وسایل ارتباط جمعی به عنوان ابزاری قدرتمند ، حیاتی دوباره یافت؛ اما این به معنی نوزایی دیدگاه تزریقی نیست.در این مرحله تاثیرات بالفعل و بالقوه مبتنی بر برداشت های اصلاح شده و جدید از فرایندهای اجتماعی و رسانه ای مرتبط با موضوع ، مورد توجه قرار می گیرند.( مک کوایل ، 1382 : 357 ) و به مقوله های جزیی تر و رهیافت های جدیدتری پرداخته می شود مانند : توان وسایل ارتباط جمعی در ایجاد اعتماد مردم نسبت به حکومت یا توان آن ها در برجسته سازی پیام هایی که منتشر می شود.( محسنیان راد ، 1378 : 200)

نظریه رسانه ای شدن سیاست:

این نظریه مبتنی بر این ملاحظات است که رسانه های جمعی ، محتوای سیاسی تولید می کنند و با روندهای سیاسی تداخل دارند.رسانه‌ای شدن سیاست یا همان سیاست رسانه‌ای، به این معناست که نهادهای سیاسی به طرز فزاینده‌ای به رسانه‌ها وابسته هستند و به کمک رسانه‌های جمعی شکل می‌گیرند. سیاستمدارانی که می‌خواهند با توده مردم ارتباط برقرار کنند باید دربارة زمان، زبان، قالب و حتی محتوای مطالب سیاسی مورد نظر با رسانه‌ها رایزنی کنند.

در جوامع معاصر، مردم اساساً از طریق رسانه‌ها به خصوص تلویزیون اطلاعات کسب می‌کنند و عقیده و دیدگاه سیاسی خود را شکل می‌دهند. بنابراین مواضع سیاسی متضاد که به شکل احزاب و گروه‌ها و نامزدهای اصلی آن‌ها متجلی می‌شوند برای اثرگذاری بر ذهن و ارادة مردم، از رسانه‌ها استفاده می‌کنند که ابزار اساسی آن‌ها در ایجاد ارتباط، ترغیب و تأثیر است. بدین ترتیب، رسانه‌ها چارچوب سیاست هستند.زمانی که سیاست در فضای رسانه‌ها جریان یافت خود کنشگران سیاسی از طریق سازماندهی کنش سیاسی در حول و حوش رسانه‌ها، حوزه سیاست در رسانه‌ها را محدود می‌سازند.(یادداشت، 1378: 3)

نظریه برجسته­سازی[6]

این نظریه می­گوید رسانه در انتقال پیام­ها، نوعی اولویت یا برجسته­سازی بوجود می­آورد. و با برجسته ساختن برخی از موضوعات می­توانند بــر «اطلاعات مردم» تاثیر بگذارند. به عبارت دیگر، رسانه­ها گرچه نمی­توانند تعیین کنند که مخاطبان «چطور بیندیشند»، اما می­توانند تعیین کنند که «درباره چه بیاندیشند».

جیمز دییرینگ و اورت راجرز ، سه عنصر تشکیل دهنده را در فرایند برجسته سازی ، مورد شناسایی قرار دادند. به نظر آنها، فرایند برجسته سازی ، از سه اولویت رسانه ، اولویت عموم و اولویت سیاست و رابطه بین این سه بخش تشکیل شده است.(کیا و رشکیانی ، 1385: 13)

بررسی نقش ماهواره در جنگ های نرم مدرن

پیشینه جنگ نرم :

قدمت «جنگ نرم» در قالب جنگ روانی و تبلیغات به اندازه قدمت تاریخ بشری است، ولی در عصر جدید و با پیشرفت علوم انسانی و تجربی این مفهوم جنبه تخصصی پیدا کرده است.

حقیقت این است که این پیشرفت تاکنون کاری جز بهبود وسایل قدیمی با استفاده از امکانات علمی نکرده است.اختراع خط ، چاپ، کتابها و مطبوعات، رادیو ، تلویزیون و عکاسی و فیلم و سینما ، تلفن و …. ماهواره.

پیشینه جنگ نرم به دوران باستان برمی گردد.تاریخ پر از حوادثی است که می توان جهت روشن ساختن و توضیح کاربرد جنگ روانی ارائه کرد،از بارزترین نمونه های این نوع جنگ ، داستان جالبی است که از « تحوتمس سوم» در زمان فتح شهر «یافا» در فلسطین اقدام نمود، نقل می شود. در این جنگ، فتح شهر مزبور برای وی دشوار شد و بدین سبب به حیله و نیرنگ و غافلگیری توسل جست.( نصر، 1387 : 48 )

به این ترتیب که فرمانده مصری وانمود کرد از فرعون و کارهایش ناراضی است و با حاکم شهر شروع به مکاتبه کرد تا اینکه حاکم برای ملاقات وی از شهر خارج شد. و با ادعای نشان دادن عصای سحرآمیز فرعون، وی را از یارانش جدا کرد و با ضربتی او را بیهوش کرد.سپس با گول زدن نگهبانان دروازه شهر توانست سربازان خود را وارد یافا کند و شهر را فتح کند.

در همین زمینه به مورد دیگری می توان اشاره کرد که در نبرد «قاش» و در دوران «رامسس دوم» در سال 1894 قبل از میلاد رخ داده است، که در این جنگ جاسوسانی به میان سپاه دشمن فرستادند و ….

در تاریخ همه کشورهای باستانی، می توان استفاده از روش ها و وسایل نامانوس و غیرعادی را در جنگ روانی برای ایجاد وحشت، مشاهده کرد.

در دوران بعدی ، برخی جنگها از جهاتی تحت تاثیر این یا آن کتاب قرار گرفته اند.جنگهای انقلاب آمریکا نیز یکی از این جنگهاست.در این جنگ « توماس پین[7]» کتاب خود را با نام «عقل سلیم[8]» تالیف کرد.این کتاب به صورت مجموعه ای از کتابچه های کوچک منتشر گردید، و مطالب آن افکار آمریکاییها را همچون آتشی که در خرمن بیفتد، تهییج نمود.(نصر،1387 : 66 )

اما نکته ای که قابل توجه است و باعث تفاوت جنگ نرم امروزی با نمونه های تاریخی آن می شود در این است که جنگ نرم در دوران گذشته همراه و ملازم جنگ سخت بوده است و در واقع برای پیروزی در جنگ های سخت از آن استفاده می کردند اما در عصر کنونی، کشورها بدون هیچ سابقه درگیری و یا بدون اعلام جنگ سخت، علیه کشور دیگر جنگ نرم راه می اندازند.و با سلاح وسایل ارتباط جمعی بدون اینکه خدشه ای به وجهه بین المللی خود وارد کنند، درصد فروپاشی دولت ها و رژیم های مخالف خود بر می آیند.

نمونه های جدیدتر جنگ نرم، به جنگ جهانی اول و دوم بر می گردد.جنگ جهانی اول شاهد تحول جنگ روانی از وسیله ای غیرضروری به یک ابزار عمده نظامی بود.

به اعتقاد نصر، تبلیغات در جنگ جهانی اول نقش مهمی داشت، چراکه ملتهایی که در این جنگ شرکت داشتند، وسایل ارتباط جمعی را جزئی از زندگی شهری و غیرنظامی خود قرار داده بودند، و فعالیتهایی که در زمینه جنگ روانی از طرف دولتهای درگیر صورت گرفت،نمونه های مستقیم تبلیغات غیرسیاسی در ایام صلح بود.(1387 : 72)

در هر حال ، به اعتقاد برخی کارشناسان، جنگ نرم به وسیله کمیته خطر جاری[9] در سال های پایانی دهه 1980 طراحی شد.کمیته خطر جاری در اوج جنگ سرد و در دهه 1970 برای مقابله با اتحاد جماهیر شوروی سابق تاسیس شد. این کمیته سه محور اصلی جنگ نرم را استفاده از تاکتیک های دکترین مهار ، نبرد رسانه ای و ساماندهی نافرمانی مدنی عنوان کرد و این استراتژی را دلتا نامید.

تعریف جنگ نرم :

ارائه تعریف مشخصی از جنگ نرم یا تعیین حدود آن کار ساده ای نیست و با وجود اینکه مطالب و تعاریف زیادی در مورد این عبارت توسط کارشناسان و سیاستمداران نگاشته شده است، مفهوم جنگ نرم در ذهن بسیاری از مخاطبان ، مبهم مانده است.اما نکته ای که بر همگان روشن است وجود عامل و عنصر رسانه ها و وسایل ارتباط جمعی، به عنوان یکی از مشخصه های اصلی در تعریف این مفهوم است.تا جایی که برخی متخصصان ارتباطات، از جنگ نرم به عنوان جنگ رسانه ای یاد کرده اند.

علاوه بر اصطلاح جنگ نرم، مترادف های دیگری نیز برای آن به کار رفته است و بعضا این عبارات و تعریف آنها با یکدیگر هم پوشانی دارند و یا زیرمجموعه همدیگر هستند.همچنین برخی با توجه به ابزاری که برای راه انداختن جنگ نرم به کار می رود، آن را نامگذاری کرده اند.مثل جنگ رایانه ای، جنگ اینترنتی، جنگ سایبر، جنگ دیش ها و…. .

یکی از تعریف های رایج جنگ نرم که همه جا تکرار شده است، تعریفی است که به محتوا بیشتر توجه دارد :

« جنگ نرم در حقیقت شامل هر گونه اقدام روانی و تبلیغات رسانه ای است که جامعه یا گروه هدف را نشانه می گیرد و بدون درگیری نظامی و گشوده شدن آتش ، رقیب را به انفعال یا شکست وا می دارد.»(www.farsi.khamenei.ir) 

در این جستار ، برای روشن شدن بحث و با تاکید بر نقش ماهواره های ارتباطی تعریف زیر از جنگ نرم ارائه می شود:

« جنگ نرم هر گونه عملیات روانی، تبلیغات سیاسی ، و ارایه نشان دادن رویدادها ، شایعه پراکنی ، بزرگنمایی اخبار و گزارش ها بر علیه یک کشور در کانال های رادیویی و تلویزیونی ماهواره های پخش مستقیم تلویزیونی است که هدف آن تحت تاثیر قرار دادن افکار عمومی و متزلزل کردن مشروعیت یک نظام از درون است.»

مقایسه جنگ نرم و جنگ سخت :

برای تبیین هر چه بهتر نقش ماهواره در جنگ های نرم، بررسی تفاوت های جنگ نرم و جنگ سخت ضروری به نظر می رسد.زیرا مقایسه این دو نشان می دهد که سیر پیشرفت رسانه ها و تحول تاریخی آن ها از کتاب در قرن هجدهم ، جزوه و اعلامیه در قرن نوزدهم ، مطبوعات، فیلم ، سینما و رادیو در قرن بیستم به ماهواره و اینترنت در زمان کنونی سبب نرم شدن بیش از پیش جنگ های سخت شده است.

الف ) تلفات جانی و انسانی : کاربرد رسانه های نوین به ویژه ماهواره در جنگ نرم باعث کاهش تلفات جانی در جهان شده است.زیرا با استفاده از رسانه ها و به راه انداختن جنگ نرم، می توان به همان اهداف جنگ سخت هم رسید. و بر خلاف جنگ سخت از ادوات نظامی و در نتیجه وسایل کشتار جمعی خبری نیست.

به این مفهوم که طرفین درگیر با در اختیار داشتن اطلاعات کافی از دشمن، نقاط ضعف و قوت خود را شناسایی کرده و از عنصر دانایی برای ایجاد برابری با طرف مقابل بهره گیری می کنند.(ضیایی پرور، 1386 : 45 )ارتش های پیشرفته از وجود ماهواره به نفع خود استفاده های زیادی می کنند و این کاربرد نیز سبب کاهش برخورد فیزیکی، خشونت، خونریزی و تلفات منابع انسانی در جنگ های سخت شده است.

ب) ابزار جنگی : وسایل به کار رفته در جنگ نرم کاملا با ابزارها و سلاح های جنگ سخت متفاوت است.رسانه ها به ویژه برنامه های کانال های خبری، فرهنگی ،سیاسی و… ماهواره ها ، به عنوان ابزار جنگ نرم مورد استفاده سیاستمداران، دولت ها و حتی ارتش های بزرگ جهان هستند.همانطور که قبلا نیز ذکر شد، فناوری هایی چون ماهواره هم در جنگ نرم و هم درجنگ سخت کاربرد دارند.

ج) بازیگران : جنگ نرم بر صفحات تلویزیون ها و میکروفون رادیوهای ماهواره ها جریان دارد و بنابراین فرماندهان اصلی آن مدیرمسئولان ، سردبیران ، خبرنگاران ، مفسران و مجریان تلویزیونی هستند.در حالیکه سربازان در جنگ سخت افراد نظامی و آشنا به شیوه های رزمی و شیوه های عملیات جنگی در میدان نبرد واقعی و در یک جغرافیای مشخص هستند.

د) هزینه ها : یکی از تاثیرات مهم انقلاب اطلاعاتی را می توان توانایی جنگیدن با خسارات کمتر از گذشته دانست.( عبداله خانی ، 1386 :32 )منابع مالی و امکاناتی که برای پیروزی در جنگ های سخت هزینه می شوند، خیلی بیشتر از هزینه های صرف شده در جنگ نرم هستند.از آن گذشته، بازسازی خسارات ناشی از جنگ های سخت و تامین هزینه ضررهای وارد شده چه به مکان ها و چه به انسان ها فراتر از آن است که بتوان برشمرد.اما این هزینه ها در جنگ های نرم کاهش چشمگیر دارند.

ذ) زمان و مکان : با وجود امواج ماهواره ها، دیگر مکان و زمان مفهوم خود را دست داده اند.امواج برای عبور از مرز کشورها نیاز به نشان دادن گذرنامه ندارند. و دیگر مانند جنگ سخت، تصرف مرز جغرافیایی اهمیت ندارد.همچنین، جنگ سخت زمانبر است و گاه سال ها و ماهها طول می کشد اما جنگ نرم محدودیت زمانی ندارد.و با پیشرفت فناوری های نوین ارتباطی روز به روز مدت زمان جنگ های سخت نیز کمتر شده است و در سال های اخیر، جهان تنها شاهد جنگ های سخت چند روزه و چند هفته ای بوده است. در واقع جنگ نرم بی زمان و بی مکان است.

و) نحوه و روش های جنگیدن: معمولا در ارتش ها سلسه مراتب خاصی رعایت می شود و از بالا به پایین درجات و مراتب هر گروه و رسته مشخص است و هیچ سربازی بدون فرمان مافوق خود نمی تواند دست به عمل بزند.این در حالی است که در جنگ نرم سیستم از حالت خطی خارج شده است و نیروها به صورت شبکه ای و غیر متمرکز[10] فعالیت می کنند.

در سیستم شبکه ای اعضا با استفاده از اطلاعاتی که در اختیار دارند و بر اساس هدف نهایی که رهبر اصلی تعیین می کند، عمل می کنند.این سیستم به آنها استقلال عمل داده و در نتیجه آنها را بسیار تحرک پذیر و هوشمند می سازد.( ضیایی پرور، 1386 : 18 )

در جنگ نرم، به ویژه با استفاده از ماهواره ها و اینترنت در نحوه سازماندهی ، استقرار و آموزش نیروها و همچنین تصمیم گیری تحول ایجاد شده است. و شیوه های جنگی سنتی را حتی در زمان جنگ سخت تاریخ مصرف گذشته و ناکارآمد کرده است.

به طورکلی، با مقایسه جنگ نرم و سخت بر اساس عوامل ذکر شده، می توان اذعان کرد که ورود ماهواره ها به عرصه جنگ منجر به کاهش هر چه بیشتر تلفات جانی، هزینه ها ، خسارات و صرفه جویی در وقت و زمان اختصاص داده شده برای رسیدن به اهداف مورد نظر و کاهش برخورد فیزیکی و خشونت می شود.

برای نمونه در جنگ خلیج فارس، اتکای فعالیتهای نظامی به پیشرفته ترین تکنولوژی های ارتباطی- اطلاعاتی، ماشین 200 میلیارد دلاری فضائی آمریکا خود را خوب نشان داد.در این جنگ بیش از 60 ماهواره و حدود 3 هزار کامپیوتر حضور داشت که به کامپیوترهای آمریکا و کشورهای غربی وصل بود و همان گونه که دیدیم، « هر گرم سیلیسیومی که در آنها به کار رفت، تاثیری بیش از یک تن اورانیوم» بر جای گذاشت.(مقدمه، 1386 : 13 )در بخش های آینده به کاربرد چند منظوره ماهواره ها از جمله در اینترنت اشاره خواهد شد.

تاریخچه ماهواره و مناقشه های حقوقی در عرصه بین المللی

پرتاب اولین قمر مصنوعی یا ماهواره به نام اسپوتنیک یک به فضا توسط اتحاد جماهیر شوروی سابق در چهارم اکتبر 1957 ، جهان را وارد عصری کرد که در عرض کمتر از نیم قرن جهان را به دهکده ای کوچک مبدل کرد.ایالات متحده آمریکا نیز جهت عقب نماندن از رقیب دیرینه خود در 31 ژانویه 1958 ، نخستین ماهواره خود را ( اکسپلورر1 ) به فضا فرستاد.در پرتو رقابت این دو ابرقدرت، روز به روز ، دامنه پیشرفت های فضایی گسترش یافت.بر همین اساس، در کنار بهره برداری های مختلف، با ارسال اولین ماهواره مخابراتی (تله استار) به مدار در سال 1962 ، به تدریج ماهواره ها- به ویژه ماهواره های پخش مستقیم تلویزیونی- به یکی از مهمترین وسایل ارتباطی بین المللی مبدل شدند.( زمانی، 1380 : 3 )

به هر حال، یک ماه بعد از اینکه شوروی سابق نخستین ماهواره را به فضا پرتاب کرد، مجمع عمومی سازمان ملل متحد، ضمن یادآوری خطرات ناشی از به کارگیری فضا برای مقاصد نظامی، اعلام کرد که فرستادن اشیاء به فضا، صرفاً به مقاصد مسالمت آمیز صورت خواهد گرفت.(قطعنامه شماره 1148، مورخ 14 نوامبر 1957 )

یک سال بعد، مجمع عمومی، تاسیس کوپیوس[11]، کمیته ویژه استفاده صلح آمیز از فضای ماورای جو ، پیش بینی کرد.(قطعنامه 13 دسامبر 1958 ) ایجاد این کمیته با مشکلاتی مواجه شد، و به طور عمده تحت الشعاع جنگ سرد، مسابقه تسلیحاتی و جو بی اعتمادی بین دولتهای آمریکا و شوروی سابق قرار گرفت.از جمله وظایف محول شده به این کمیته، تهیه گزارش درباره مسایل حقوقی است که بر اثر کاوش فضا مطرح می شود.حاصل فعالیت این کمیته، اعلامیه اصول حقوقی حاکم بر فعالیت دولت ها در فضا بود که در سال 1963 به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسید.

فعالیت دولت ها در فضای ماورای جو که از اوایل دهه 60 مسیر صعودی به خود گرفت، لزوم قاعده مند ساختن این فعالیت ها را بیش از پیش جلوه گر کرد.زیرا این فعالیت ها منافع دیگران را تحت تاثیر قرار می دهد.به طور مثال، امواج تلویزیونی که از طریق ماهواره ها ارسال می شوند، مرزهای کشورها را در می نوردند و وقعی بر حاکمیت دولتها نمی فهمند.

از آنجاییکه ، بین کشورهای طرفدار اصل جریان آزاد اطلاعات و کشورهای طرفدار اصل حاکمیت دولت ها که تاکید بر لزوم کسب رضایت قبلی برای پخش برنامه های ماهواره ای دارند، اختلاف نظر وجود داشت، تلاش کوپیوس برای قانونمند ساختن پخش مستقیم ماهواره ای تقریبا نافرجام ماند.

از جمله می توان به قطعنامه سازمان ملل 92/37 اشاره کرد که در خصوص اصول حاکم بر استفاده دولت ها از ماهواره ها برای پخش مستقیم تلویزیونی است.این قطعنامه که در 10 دسامبر 1982 به تصویب رسید در ماده یک خود ابتدا بررعایت اصل حاکمیت دولت ها و اصل عدم مداخله را در پخش مستقیم برنامه ماهواره ای تاکید می کند. سپس در ماده ب بند چهار هر گونه پخش مستقیم برنامه ماهواره ای را تابع حقوق بین الملل از جمله منشور سازمان و معاهده مربوط به استفاده از فضا(1976 ) و دیگرمقررات ذیربط می داند.( کدخدایی ،1381 : 78)

هر چند از ابتدای تسخیر فضا ، با فعال شدن کوپیوس قواعد و حقوقی برای فضای ماورای جو قرار داده شد و در عرض سیزده سال ( 1979-1967 ) پنج معاهده چند جانبه بین المللی در مورد فعالیتهای دولت ها در فضای ماورای جو منعقد شد اما پس از سال 1979 ، و با پیشرفت فناور یهای نوین ارتباطی این فعالیتها متوقف شد و یا به سطح اتخاذ قطعنامه ها و اعلامیه های توصیه آمیز و ترغیبی تنزل یافت.

به عبارتی، پخش مستقیم برنامه های ماهواره ای یکی از مهم ترین حوزه هاست که تلاش جامعه بین المللی برای تمهید قواعد قراردادی و حقوقی در مورد آن هنوز ره به جایی نبرده است.(زمانی،1381 : 11 )

به تدریج برخی از دیگر کشورهای جهان نیز یا خود به فناوری لازم برای پرتاب ماهواره های پخش مستقیم دست یافتند و یا با تقویت بنیه مالی خویش به اجاره کانال های ماهواره ای و پخش مستقیم برنامه های تلویزیونی اقدام کرده اند.اغلب این کشورها همان هایی هستند که تا سال 1982 سرسختانه از اصل لزوم کسب رضایت قبلی برای پخش برنامه های ماهواره ای حمایت می کردند.(زمانی،1381: 23 )کشور ایران نیز ، اولین بار، در سال های 1376 و 1378 با اجاره کانال های ماهواره ای، و بدون این که خود را ملزم به کسب رضایت قبلی کشورهای محل دریافت برنامه های ارسالی خویش احساس کند به پخش مستقیم برنامه های ماهواره ای در اروپا،شما آفریقا و آمریکای شمالی مبادرت کرد.

دریافت برنامه های ارسالی این ماهواره ها در آغاز متضمن استفاده از ایستگاه های تقویت کننده زمینی یا آنتهای حجیم عمومی بود، که امکان دریافت تصاویر ارسالی ماهواره ها را برای گیرنده های مشخص فراهم می ساخت.از همین رهگذر برنامه های ارسالی ماهواره ای تحت نظارت و کنترل دولت ها قرار می گرفت.(مقدمه، 1380)

اما این ابزار پیشگیرانه کشورهای دریافت کننده برنامه های ماهواره ای چندان دوام نیاورد و خیلی زود کارایی خود را از دست داد.زیرا از دهه 1980 به بعد پیشرفت های فنی این امر را امکان پذیر ساخت که برنامه های ارسالی ماهواره ها، به طور مستقیم و با کیفیت بالا توسط مردم دریافت شود.در این حالت دخالت دولت تا حد زیادی منتفی شد.در واقع عملا به حاکمیت دولت ها وقعی نهاده نشد.

و تقابل بین اصل «حاکمیت ملی دولت ها» که بلوک شرق و برخی کشورهای توسعه یافته طرفدار آن بودند، در برابر اصل «جریان آزاد اطلاعات» که بلوک غرب به رهبری آمریکا طرفدار آن بودند، بیشتر شد.در نهایت، پخش برنامه های تلویزیونی از طریق ماهواره، پس از آغاز فعالیت های فضایی آن از 1957 ، از اواخر دهه 80 به سرعت گسترش یافت.و بسیاری از کشورهای جهان ماهواره را به خدمت گرفته و از طریق آن شروع به پخش برنامه های تلویزیونی کردند.از سال 1981، تلویزیون « ان اج کی[12]» ژاپن پخش مستقیم ماهواره ای را شروع کرد.

در سال 1962 ماهواره « تله استار» با امکان ارسال برنامه های زنده تلویزیونی از امریکا به مقصد اروپا به فضا پرتاب شد و در مدار زمین قرار گرفت.

و برای تماشاگران اروپایی نیز، سال 1989، سال ورود تلویزیون ماهواره ای به اروپا بود.برنامه شبکه تلویزیونی بین المللی سی ان ان که کانال شبانه روز خبری است از طریق ماهواره «اینتلست»که بر فراز اقیانوس اطلس قرار دارد پخش می شود.(اشرافی،292:1380)

بررسی نقش ماهواره در جنگ های نرم مدرن

مقایسه جنگ نرم و جنگ سخت :

کاربرد ماهواره به عنوان یکی از ابزارهای اصلی جنگ نرم :

ماهواره ها در بسیاری از علوم و فنون(شامل بیوتکنولوژی، شیمی، فیزیک، مخابرات، هواشناسی، عملیات نجات در دریاها و…)، مسایل نظامی(ماهواره های جاسوسی، آزمایش های هسته ای و میکروبی و استقرار پایگاههای نظامی فضایی) و ارتباطات رسانه ای ماهواره ای کاربرد دارند.

از آن گذشته، ماهواره، به ویژه، یکی از وسایل ارتباطی است که پس از اختراع، به سرعت مراحل تکمیل و تکامل خویش را پشت سر گذارده و امروزه به عنوان یکی از ابزارهای منحصر به فرد در انتقال تصاویر و پیامهای رادیویی و تلویزیونی در جهان ارتباطات مطرح شده است. ماهواره ها، در کنار دارا بودن کارکردها و ویژگی های دیگر رسانه ها و فناوری های نوین مثل اطلاع رسانی ، ایجاد همبستگی ، آموزش و سرگرمی ویژگی متمایزی نسبت به سایر رسانه ها دارد.

بهره برداری چند منظوره از ماهواره ، به دلیل ادغام و پوشش دادن رسانه های رادیو، تلویزیون و دیگر رسانه ها و سرعت آن در اطلاع رسانی( حتی بیش از سرعت اینترنت )دربرگیری آن را نسبت به سایر رسانه ها بیشتر کرده است.و همین ویژگی خاص ماهواره است که منجر به گسترش جنگ نرم در دنیای کنونی شده است.در حال حاضر دریافت فرکانس های رادیو ها و تلویزیون های متعددی از طریق آنتن های ماهواره ای میسر شده است:

رسانه رادیو با توجه به ویژگی سرعت در انتشار و وسعت پوشش مخاطب، از قدرت تاثیرگذاری بالایی در میان مخاطبان برخوردار است.با وجود پیشرفت های چشمگیر در تکنولوژی های ارتباطی، هنوز هم رادیو به عنوان یکی از رسانه های مهم و موثر در جنگ رسانه ای مورد بهره برداری قرار می گیرد.(ضیایی پرور،1387 : 269 ) و امکان دریافت فرکانس های رادیوها به صورت دیجیتالی و از طریق ماهواره آسان تر و سریع تر شده است.

همچنین شبکه های تلویزیونی ماهواره ای یکی از روش های مهم جنگ رسانه ای است.این شبکه ها، اکثرا در آمریکا استقرار داشته و از طریق اجاره کانال های ماهواره ای تصاویر خود را به مناطق مختلف جهان مخابره می کنند.

از طرفی، می توان یک شبکه تلویزیون ماهواره ای مخصوص کامپیوتر و اینترنت راه اندازی کرد و از طرف دیگر، با استفاده از اینترنت، سایت ها و وبلاگ ها، روش استفاده از آنتن ها و رسیورهای ماهواره ای و نحوه عبور از پارازیت ها را تشریح کرد.در برخی از سایت ها و وبلاگ های مخصوص ماهواره آنچنان از جزئیات فنی کانال ها، سیگنال ها و مشخصات آنتن ها و ان ال پی (NLP ) سخن به میان می آید که هر مخاطبی با داشتن سطح اطلاعات اندکی می تواند از آن استفاده کند.(وبلاگ دنیای ماهواره ها)

ابعاد مثبت و منفی ماهواره ها :

اکثر پدیده های جهان دو بعد دارند و می توان از آنها در جهت مثبت یعنی در جهت اعتلا و ترقی در زمینه های مختلف ، یا در جهت منفی یعنی در جهت نابودی یا انحطاط فکری و فرهنگی استفاده کرد. رسانه ها نیز از این قاعده مستثنی نیستند. به ویژه پدیده ای چون ماهواره که به عنوان یک رسانه(و حتی به عنوان یک وسیله مخابراتی و …) از ماهیت چند سویگی برخوردار است.و یکی از کاربردهای وسیع به ویژه در چند سال اخیر، سرعت بخشیدن و بسط دادن به جنگ نرم است. شبکه های خبری رادیویی و تلویزیونی ماهواره ای، شبکه های ویژه طرفداران و مخالفان کشور، و حتی شبکه هایی که به ظاهر برای سرگرمی و پرکردن اوقات فراغت مخاطب به طور شبانه روزی فعالیت می کنند، در کنار دیگر رسانه های مکتوب و اینترنتی به راحتی به ابزاری برای به راه انداختن جنگ نرم در قالب عملیات روانی، شایعه پراکنی، ایجاد جنگ روانی و تبلیغات سیاسی و … تبدیل شده اند.

در واقع ، پخش مستقیم ماهواره ای متضمن ابعاد مثبت و منفی بسیاری است.از جمله جنبه های مثبت آن می توان به برنامه های فرهنگی، آموزشی و اطلاع رسانی همگانی اشاره کرد.از سوی دیگر، امکان سوء استفاده از این فناوری برخی ملت ها را نگران کرده است؛ مداخله در امور داخلی، تبلیغات سیاسی و تجاری، تهاجم به اخلاقیات و ارزش های ملی و تجاوز به حقوق مالکیت معنوی از جمله این موارد است. (زمانی،1381 : 11 )

ابعاد مثبت ماهواره:

1- ماهواره امکان ارتباط نقاط مختلف جهان را تسریع می کند و به ما امکان می دهد تصاویر دورترین نقاط جهان را مستقیما مشاهده کنیم.

2- ماهواره در زمینه های مختلف زمین شناسی، هواشناسی، نقشه برداری، گفت و گوهای تلفنی، تلکس، نمابر و … به ما یاری می دهد.

3- ماهواره وسیله ای است که ابنای بشر را با وجود اختلاف در نژاد، زبان، فرهنگ، نوع حکومت و غیره از احوال و اخبار یکدیگر آگاه می کند. امروزه بسیاری از برنامه ها و فیلم هایی که از طریق تلویزیون های داخلی پخش و عرضه می شود از طریق ماهواره ارسال می شوند و در دسترس تمام جهان قرار می گیرند.

4- از طریق ماهواره می توان در کوتاهترین زمان ممکن و بدون نیاز به طی مسافت به دورترین سرزمین جهان سفر کرد و از اخلاق و عادات مردم آن سوی دنیا مطلع شد(ناجی، 113:1381)

5-   سرعت و دقت ارائه اخبار

6-   کم هزینه بودن

7-   جلوگیری از هدر رفتن منابع انسانی و نجات جان انسانها

8-   بهینه سازی ساختار اطلاع رسانی کشورها

ابعاد منفی ماهواره:

1-   استفاده نظامی در زمان جنگ و افزایش ویرانی ها و خسارتها.

2-   ایجاد تفرقه و اختلاف بین اقوام مختلف از طریق برنامه های هدفمند فرهنگی و تمدید کردن حاکمیت ملی

3-   به راه انداختن تبلیغات سیاسی و عملیات روانی

4-   تهییج توده و تحت تاثیر قرار دادن آنها به نفع اهداف عده ای خاص و بالاخره

5- به راه انداختن جنگ نرم علیه دولت ها و کودتا و تحت تاثیر قرار دادن افکار عمومی در جهت منفی با ارائه اخبار ضد و نقیض و تبلیغات منفی.

نمونه هایی از جنگ نرم علیه ایران :

از آنجایی که در سال های اخیر ، مطالب فراوانی در مورد جنگ نرم علیه ایران ارائه شده است، در این بخش تنها به صورت اجمالی، نمونه هایی از آن ذکر می شود: برای مثال یکی از ابعاد جنگ رسانه ای غرب علیه ایران که در هر ساعت از شبانه روز قابل تامل است، همین جنگ رسانه ای مبتنی بر رادیوها است که با ساده ترین ابزارها( یک رادیوی موج کوتاه) و در تمام مدت 24 ساعت شبانه روز و در تمام مناطق حتی دور افتاده ترین روستاها و توسط تمام قشرها، از بی سواد تا دانشمند، از زن و مرد تا کارگر و دانشجو و …. قابل شنود است.(سایت گویا)رادیوهایی که ، هم اکنون ، به مدد ماهواره ها بیش از گذشته قابل دسترس هستند.

همچنین ، در حال حاضر، بیش از 32 رادیو به زبان فارسی برای ایرانیان و سایر فارسی زبانان جهان که برخی آمارها، آنها را بیش از 150 میلیون نفر تخمین زده اند، برنامه پخش می کنند.

مثال دیگر، تعداد تلویزیون هایی است که از طریق ماهواره ها در دسترس عموم قرار می گیرند. بیش از 15 کانال تلویزیونی فارسی زبان برای جمعیت فارسی زبان در سراسر جهان برنامه پخش می کنند.و کنگره آمریکا نیز برای حمایت از آنچه فعالیت های مدنی و رسانه ای در ایران می نامد، بودجه های کلانی اختصاص می دهد.

به طور کلی می توان گفت، بحث راه اندازی جنگ نرم علیه ایران و پیامدهای آن نیاز به پژوهش و تحقیق علمی و همه جانبه دارد.زیرا تا چیستی و شیوه های عملکردی این مقوله، که با پیشرفت رسانه های جدید از جمله ماهواره ها، بارزتر و برجسته تر شده است، به طور علمی شناخته نشود، نمی توان با آن به صورت کارآمد مقابله کرد.

انواع تاکتیک های خبری و راهکارهای مقابله با جنگ نرم :

در این بخش عمده ترین تاکتیک ها و روش هایی که در رسانه ها و شبکه های خبری ماهوارهای برای به راه انداختن جنگ نرم علیه کشورها ودولت ها استفاده می شود، بررسی می شوند.تاکتیک هایی که آگاهی نسبت به آنها توسط متخصصان، اقشار گوناگون مردم ، به ویژه جوانان و دانشجویان می تواند راهکاری باشد برای مقابله با جنگ نرم.زیرا اگر مردم به پشت پرده مطالب رسانه ها پی ببرند و با دیده شک و تردید آنها را نقادی کنند،نگرانی هایی که رسانه های مخرب از جمله کانالهای ماهواره ای وجود دارد، کمتر خواهد شد.

همچنین ، از دیگر نکاتی که باید به آنها توجه نشان داد، سانسور نکردن اخبار و رویدادهای مهم سیاسی اجتماعی در کشور ، پیشدستی بر اخبار شبکه های خارجی با سرعت عمل و ارایه اطلاعات درست از رسانه های داخلی به ویژه صدا و سیما ، جذب نیروهای متخصص در رشته های ارتباطات اجتماعی ، فناوری اطلاعات و روابط عمومی و … ، پاسخ به شبهه های ایجاد شده توسط سران جنگ نرم با دعوت از نخبگان و کارشناسان علوم انسانی، به روز کردن تجهیزات رسانه ای به خصوص در بخش ماهواره ها و ایجاد پرسش برای مخاطبان و برجسته سازی مسائل مهم و کلیدی ملی و جهانی مثل تبعیض های سازمان ملل در زمینه پی گیر ی نیروگاه های هسته ای اسرائیل ( در مورد آن همیشه سکوت کرده اند) و حق وتو ( که تنها چند قدرت بزرگ از آن برخوردارند و …

از آن جایی که یکی از راهکارهای مقابله با جنگ نرم ، داشتن مهارت و تخصص در شناخت روش های به راه انداختن جنگ روانی و رسانه ای و معرفی آنها به افکار عمومی است، در بخش بعدی ،تاکتیک ها و روش هایی که در رسانه ها و به ویژه شبکه های ماهواره ای مورد استفاده قرار می گیرد، به طور مختصر، بررسی می شوند،

انواع تاکتیک های خبری :

انواع بی شماری از فریب و خودفریبی در انبوه داده ها و اطلاعات و دانشی که هر روز به بیرون جریان می بابد، دیده شده است که به ماساژ پیام معروف هستند.تاکتیک حذف، تاکتیک کلی بافی، تاکتیک زمان بندی ، تاکتیک قطره چکانی ، تاکتیک موجی و تاکتیک تبخیر از جمله تاکتیک های ماساژ پیام به شمار می آیند.( سلطانی فر، 1382 : 22 ) برخی از این تاکتیک ها که کاربرد بیشتری نسبت به انوا دیگر دارند ، در این جا تشریح می شوند.زیرا یکی از راه های مقابله با جنگ نرم، آشنایی و داشتن تسلط کامل بر تاکتیک های خبری است:

1- تاکتیک حذف[13] : براساس این تاکتیک قسمتهای مهمی از خبر به دلایلی که از پیش طراحی شده و به شکلی هدفمند صورت گرفته است، حذف می گردد تا زمینه را برای پخش شایعه مهیا نماید.( سلطانی فر ، 1382:23 ) این تاکتیک منجر به ایجاد ابهام و تردید در افکار عمومی می شود.همچنین گاهی از این روش برای حذف دیدگاههای دیگر طرفهای مناقشه و در نتیجه قضاوت یک طرفه جامعه نسبت به رویداد مورد نظر یه ویژه رویدادهای سیاسی می شود.

2- تاکتیک کلی بافی[14] : کلی بافی تاکتیکی است که در آن جزئیاتی که ممکن ایت مخالفت سیاسی را برانگیزد را با لعابی از مطالب غیواقعی می پوشانند.در پخش این تاکتیک سعی می شود بدون توجه به مسایل اصلی وعمیق در خبر و بدون ریشه یابی به موضوعی که منعکس می شود، به حواشی پرداخته ، به خبر لعاب بزنند و شاخ و برگ آن را اضافه کنند و خواننده را در سطح نگه دارد.( همان منبع: 23 )

3- تاکتیک موجی[15] : در قالب این تاکتیک شبکه های خبری ماهواره ای چنان خبر و مطلب بر سر مخاطب می ریزند تا در اطلاعات غرق شود و دیگر نتواند واقعیتهای اساسی را دریابد.به طور مثال قسمت اعظم، مدت زمان پخش خبر در شبکه های خبری ماهواره به رویداد مورد نظر اختصاص می یابد.

4- سابقه نویسی[16] : سابقه نویسی یا همان پیشینه نویسی یکی از روش هایی است که در تهیه اخبار برای جریان سازی و مسیردهی به اخبار کمک شایانی به روزنامه نگار و ( خبرنگار) می کند.تاکتیک سابقه نویسی از متداولترین و پرکاربردترین رسانه های خبری است.در این تاکتیک خبرنگار با تکیه بر حوادثی که در گذشته اتفاق افتاده و خاطره آن همچنان در اذهان عمومی به جا مانده، آنها را به گونه ای به حوادث و موضوعات جدید ربط می دهد و پیام مورد نظر خود را به مخاطب القا می کند.استفاده از این تاکتیک به منظور تاکید یا ایجاد یک جریان مخال فکری نسبت به یک رویداد یا موضوع صورت می گیرد.( سلطانی فر، 1382 : 18 )

به طور کلی، تاکتیک هایی چون درشت نمایی ، دستچین کردن پیام ، تظاهر به سانسور ، مبالغه ، دستکاری آماری، تقابل، استفاده از نخبگان ، نخبه سازی ، تظاهر به بی طرفی ، تکرار و تاکید بر پیام خاص، پیشگویی های مغرضانه و استفاده از کنایه و …. به طور روزمره در تنظیم اخبار به کار می رود و همراه با نشان دادن فیلم ها و عکس های خبری در شبکه های گوناگون ماهواره ای تاثیر بیشتری بر مخاطب و افکار عمومی دارد.

نتیجه گیری :

امروزه، اغلب کشورهای جهان اقدام به پخش برنامه های تلویزیونی از طریق ماهواره می کنند و در کشورهای غربی، علاوه بر دولت ها، شرکت های خصوصی نیز به پخش برنامه های ماهواره ای مشغول هستند. ماهواره ها با ویژگی های منحصر به فرد خود در تغییر جبهه جنگ سخت از مرزهای زمینی کشورها بر صفحات تلویزیون و تغییر بازیگران اصلی آن از سیاستمداران به خبرنگاران، فیلمسازان، کارشناسان فناوری های اطلاعاتی – مخابراتی و مفسران خبر نقشی اساسی دارند و ضمن مرزبندی و بارزتر کردن تفاوت های مطرح شده بین جنگ نرم و سخت، باعث نرم شدن هر چه بیشتر جنگ ها و کوتاه شدن یا از بین رفتن جنگ سخت می شود.

هر چند، محتوای جنگ نرم هنوز همان شیوه های فریب، عملیات روانی ، تبلیغات سیاسی و به راه انداختن جنگ روانی برای رسیدن به اهداف خاص است ولی پیشرفت وسایل ارتباط جمعی در قرن های متمادی کیفیت و عملکرد این محتوا را افزایش داده است و در نتیجه تاثیرپذیری افکار عمومی و توده ها سریع تر و سهل الوصول تر شده است. و در حال حاضر با وجود ماهواره ها جنگ نرم سنتی وارد مرحله جدیدی شده است و آن را نرم تر کرده است.

به اعتقاد هارولد لاسول ، از نخستین پژوهشگران ارتباطات جمعی آمریکا، دیگر امکان سوزاندن خودسر افراد در جهنم رقصان جنگ نیست، بلکه یک ابزار نو و ظریف تری باید پیوند میان هزاران و حتی میلیون ها انسان را با ملغمه ای از نفرت و اراده و امید فراهم سازد.( برن و دیویس ، 138:1387 )

به طور کلی، می توان گفت، عوامل و فاکتورهایی چون افزایش و ارتقای کمی و کیفی برنامه های رادیو و تلویزیون، ایجاد کانال های خبری ماهواره ای، اعتمادسازی بین مردم با ارائه اخبار درست، استفاده از افراد متخصص در رشته ارتباطات، تامین بودجه و اعتبار برای شبکه های خبری ، چندسویه نگری، چندصدایی و ارایه محتوای غنی به مخاطب ، عدم تعصب در طرفداری از یک گروه خاص و برعکس تخریب نکردن گروههای دیگر در رادیو و تلویزیون می توانند در مبارزه با جنگ نرم تاثیرگذار و نتیجه بخش باشند.

زیرا با وجود ماهواره و ارایه اخبار لحظه به لحظه توسط گروههای مختلف و شبکه های متنوع، روش های سنتی ، به خصوص روش سانسور دیگر تاثیری در مخاطب ندارد و تنها سبب افزایش بی اعتمادی مخاطب می شود.

منابع :

1- اشرافی، داریوش ، «مشارکت ایران در پخش مستقیم برنامه های ماهواره ای» ، حقوق بین الملل و پخش مستقیم برنامه های ماهواره ای ، به کوشش گروه مطالعات حقوقی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ، تهران، نشر سروش ، 1380?

2- برن ، استنلی و دیویس ، دنیس ، ترجمه حسین سرافراز ، « خیزش تبلیغات سیاسی در آمریکا » ، فصلنامه علمی – ترویجی رسانه ، سال نوزدهم ، زمستان 1387 ، شماره 4 ، شماره پیاپی 76 .

3- تافلر، آلوین و هایدی تافلر، ترجمه شهیندخت خوارزمی، جنگ و ضد جنگ ،نشر آسونه، چاپ پنجم،1386

4- رسانه ای شدن سیاست ، فصلنامه علمی-ترویجی رسانه، سال نوزدهم، شماره 4 (پیاپی 76)، زمستان 1387?

5- حقوق بین الملل و پخش مستقیم برنامه های ماهواره ای ، گروه مطالعات حقوقی صدا و سیما تهران، نشر سروش ، چاپ اول، 1380?

6- زمانی ، سید قاسم ، «جایگاه اصل آزادی پخش مستقیم برنامه ای ماهواره ای در حقوق بین المللی عرفی» ، پخش مستقیم ماهواره ای در قرن بیست و یکم ، به کوشش گروه مطالعات حقوقی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ، تهران، نشر سروش ،1381

7- زمانی ، سید قاسم، «تسخیر فضا به وسیله ماهواره ها از دیدگاه حقوق بین الملل»، حقوق بین الملل و پخش مستقیم برنامه های ماهواره ای ، به کوشش گروه مطالعات حقوقی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ، تهران، نشر سروش ، 1380?

8-  سلطانی فر، محمد و شهناز هاشمی، « پوشش خبری » ، تهران ، نشر سیمای شرق، چاپ اول ، 1382

9- کدخدایی ، عباسعلی، «اصول حقوقی حاکم بر پخش برنامه های ماهواره ای» ، حقوق بین الملل و پخش مستقیم برنامه های ماهواره ای ، به کوشش گروه مطالعات حقوقی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ،تهران، نشر سروش ، 1380?

10- کیا، علی اصغر و مهدی رشکیانی، « مبانی برجسته سازی رسانه ها»، تهران، نشر شرکت تعاونی، چاپ اول، 1385?

11-   گیدنز،آنتونی ، ترجمه محسن ثلاثی، پیامدهای مدرنیت ، تهران ، نشر مرکز ، چاپ چهارم ، 1387 .

12-    مک کوایل ، دنیس ، «درآمدی بر نظریه ارتباطات جمعی» ، ترجمه پرویز اجلالی ، تهران ، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها ، 1382 .

13- محسنیان راد، مهدی، «انتخابات و تبلیغات انتخاباتی در ایران »، مجموعه مقالات همایش مشارکت سیاسی، احزاب و انتخابات، تهران، سفیر، 1378 .

14- ضیایی پرور ، حمید ، جنگ نرم 2 ( ویژه جنگ رسانه ای ) ، تهران ، نشر موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر ، 1387

15- ضیایی پرور ، حمید ، جنگ نرم 1 ( ویژه جنگ رایانه ای ) ، تهران ، نشر موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر ، 1386

16- عبداله خانی ، علی ، جنگ نرم 3 ، تهران ، نشر موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر ، 1386?

17- نصر، صلاح ، ترجمه محمود حقیقت کاشانی ، جنگ روانی ، تهران، نشر سروش ، چاپ چهارم ، 1387?

18- ناجی، مرتضی، «چشم اندازی به ابعاد فرهنگی و اجتماعی حاصل از ارسال و دریافت مستقیم برنامه های ماهواره ای»، پخش مستقیم ماهواره ای در قرن بیست و یکم ، به کوشش گروه مطالعات حقوقی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ، تهران، نشر سروش ،1381

19-                        وبلاگ دنیای ماهواره ها

20-                        www.farsi.khamenei.ir

21-                        www.gooya.com

[1]Sattellite

[2]Soft War

[3] نوع دیگر تهدیدات نرم به راه انداختن انقلاب رنگی در کشورهاست.

[4]D.McQuail

[5]diffusion of information

[6]Agenda-Setting.T

[7]Thomas Paine

[8]Common Sense

[9]The committee on the present danger

[10]Network and Decentralization System

[11]Committee on the Peaceful Uses of Outer Space

[12]NHK

Tactic [13] Omission

[14]Generality Tactic

[15]Feeding frenzy Tactic

[16] Background Tactic